‘Türk el zanaatı yorgancılığı yaşatalım’

Ayşe Özdemir – Çocukken soğuk kış gecelerinde el imali yorganlar fırın üzere ısıtırdı. Yün ve pamuk el imali yorganların ipek saten olan üstünü, yorgancılar iğneyle oya üzere işlerdi. El emeği göz parıltısıydı hepsi. Lakin hazır yorganların çıkmasıyla çok ender kullanılır oldular. 50 yıldır yorgan yapan Beyoğlu’nun ünlü yorgancısı Beşir ustayı, Çukurcuma’daki dükkânında ziyaret ettiğimizde vakit seyahatine çıktık. Trabzon’un Mataracı köyünde doğan Beşir Bostan’ı annesi ilkokulu bitirdiğinde, meslek öğrenmesi için Beyoğlu’nda yorgancı olan akrabaları Dursun ustanın yanına yollamış.

‘Tek tek işlerim’

1972’den 1974’e kadar çıraklık, 10 yıl da kalfalık yapan Bostan, akabinde Kasımpaşa’da dükkân açmış. 1988’de ise tekrar Beyoğlu’nda Dursun ustanın ortağı olarak çalışmaya başlamış. Dursun usta 1996’da vefat edince de dükkânı devralmış. Birebir vakitte İstanbul Yorgancılar Odası İdare Şurası Üyesi olan Beşir usta, el işi bir yorganın nasıl yapıldığını şöyle anlattı: “Önce kılıfı dikerim, sonra pamukları tarayıp döşemesini yaparım. Ağır bir modelse tezgâha gerip çizimini yaparım. Akabinde sopayla düzeltip teğellerim, böylelikle dikilecek etaba getiririm. En son da deseni iğneyle üstüne tek tek işlerim.”

‘Destek bekliyoruz’

Biz görüştüğümüzde desenini çizip, iğneyle tek tek işlediği “Aşk Melekleri” isimli yorganı yapan Beşir usta, bir yorganın 3 ila 10 gün ortasında ortaya çıktığını söylüyor. Vaktiyle Yeşilçam’ın da bulunduğu Beyoğlu’nda sinema oyuncularına çok sayıda yorgan diken usta, şimdiyse müşterilerinin birçoklarının yabancılar olduğunu belirtiyor. “Yabancılar işlerimize yorgan olarak bakmıyor, bir tablo olarak bakıyor” derken tümüyle Türk el zanaatı olan yorgancılığın geç kalınmış da olsa dünyaya tanıtılması gerektiğini söz ediyor: “Biz Türkiye’de esnaf olarak en çok vergi vermiş bir kısımız. İğneyle kuyu kazarak kazandığımızdan çok vergi verdik. Fakat devletimizden gereğince ilgi görmedik. Sayın Cumhurbaşkanımıza ise teşekkür ederiz, zira 2012’de yorgancılık zanaatının kaybolmaması için bize vergi muafiyeti getirdi. Artık de desteklenerek dünyaya açılmak istiyoruz. Kültür Bakanlığı’ndan yorgancılığın bir zanaat olduğunu tescil ettirdik lakin ilgi bekliyoruz.”

‘Yetiştirmek için çırak bulamıyoruz’

İstanbul’da bin, Anadolu’da 3 bin yorgancı kaldığını söyleyen Beşir usta, mesleği devam ettirecek çırak bulamamaktan yana kaygılı: “Ben bu dükkânda çıraklığa başladığımda Dursun ustayla 6 kişi çalışıyorduk. Beyoğlu’nda 25 yorgancı vardı. Sentetik hazır yorganlar 90’lardan sonra çıkmaya başladı. O vakte kadar yorgancılık kuyumculuk üzereydi. Ama teknoloji karşısında mağlubiyete uğradık.”

‘Pamuk yorgan sağlıklıdır’

“Eskiden el işi yorganların yüzü, ipek satendi. Günümüzde ipek böcekciliği öldüğü için ipek saten kalmadı, artık çok az bulunuyor. Artık yorganlarda maalesef Çin malı polyester kullanılıyor” diyen Beşir usta, pamuk – yün yorganların çok sağlıklı olduğunu anlattı: “Uzmanlardan öğrendiğimize nazaran, bizim yaptığımız pamuk, yün yorganlar hem sağlıklı hem ekonomik. Kışın sıcak, yazın serin meblağ. Yorganlarımızın fiyatı modeline nazaran bin ile 10 bin lira ortasında.”

Koleksiyoner Ayça Sarc: Her biri farklı şaheser

Ayça Sarc’ı bir koleksiyoner olarak İstanbul’da açtığı ve el üretimi yorganların sergilendiği “Yorganlar Fora” standından tanıyoruz. Uzun yıllar bankacılık yapan Ayça Sarc, yorgancılık dahil klasik zanaatlara ilgisi münasebetiyle hayatını dönüştürmüş. Öyküsünü dinliyoruz: “Kadim el sanatlarını icra eden zanaatkârların yeni kuşaklarca tanınması için bir müddettir farkındalık hedefli sürdürülebilirlik projeleri hayata geçiriyorum. Azalmakta olan bu emektarların gereçleriyle kurdukları münasebetten feyz alarak yerli üreticilerle dayanışan teşebbüsçü adımlar da atabildim. Çeşme Ovacık’taki tarla komşum Avcı Ailesi, bağ konutlarının sofrasından Ovasofra’yı hayata geçirirken, ben de kendimi yanıbaşlarında çiftçilik yaparken buldum, organik üretim yapıyorum.”

Anneanne yorganları

Ayça Sarc’ın el üretimi klâsik yorganlarla tanışıklığı, çocukluğuna dayanıyor: “El üretimi yorganlar çocukluğumda anneannemin meskeninin vazgeçilmeziydi. Bu yorganlara merakımın temelinde yatan, çocukluğun soğuk gecelerinde anne kucağı kadar sıcak bir hissi kaybetmeme isteğiydi. Bu hissiyatın peşinde birçok yorgan ustasıyla tanıştım, yıllarca el emeği, göz parıltısı yorganlar biriktirdim. Koleksiyona katılan her yeni yorganla ustasının dirayet hikayesi, öteki ustaların direniş hikayelerine eklemlendi. Bu hikayelerin birikmesi, beni her biri başka şaheser olan bu yorganlardan daha çok büyüledi.”

‘Özellikleri nesilden jenerasyona aktarılmaları’

Ayça Sarc, klasik el üretimi yorganların üstünlüğünü şöyle anlattı: “Geleneksel yorganların temel özelliği, nesilden jenerasyona aktarılmaları. Bu özellik, onları eşsiz kılıyor. Her biri göz ışığı bu yorganları armağan eden de, ikram alan da aslında değer biliyor. Jenerasyondan nesle geçen her yorgan, yalnızca bir zanaatkârın usta işçiliğinin yıllara meydan okuyuşu olarak görülmemeli; bu, bir yörenin, geleneğin de ne kadar sağlam temellere oturduğunun göstergesi. Tercihim, elyaf üzere sentetik malzemelerdense, yaşayan organik gereçler. İçi pamuk, dışı saten olan, üstünde nadide desenler bulunan klasik yorganlar hem vücudumuzu hem de ruhumuzu sıcak tutuyor. Hazır yorganların hafifliğinde, uyku da hafif oluyor. El işlemeli saten yorganların yükü altında, hudut sistemi rahatladığı için uykuya rahat dalıyorsunuz.”

‘Bu zanaat bilinsin’

Ayça Sarc, 2018’de “Yorganlar Fora” standını neden açtığını şöyle anlattı: “İstanbul Teşvikiye’de, mahallemin yorgan ustası, nesillerdir bu zanaatin işçisi bedelli bir aile, müşteri azlığı nedeniyle dükkânı kapatınca, anladım ki bir şeyler yapmazsak, her birimizin hayatımızın bir devrinden tanışık olduğu bu nesneler yok olacaklar. Uzun müddettir toparladığım yorgan koleksiyonumun sergilendiği ‘Yorganlar Fora’ standı bu türlü doğdu. Beşerler bu yorganları bilsinler, öbür dükkânlar kapanmasın istedim. Büyük ilgi gören stant, Mehry Mu ile işbirliğimize de vesile oldu. Farkındalık olduğu sürece bu meslekler de sürdürülebilecek. Güneş’in yorgan sanatından ilham alarak tasarladığı çantalar da bunun ispatı. Yeniden de klâsik zanaatların ustalarının desteklenmesi lazım.”